Γεώργιος Αντουράκης Αρχαία Μαρτύρια και χριστιανικοί ναοί

Η επίδραση της τιμής των Μαρτύρων στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας

Αθήνα 1994, ιδιωτική έκδοση.



ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΑΦΟΙ ΜΑΡΤΥΡΩΝ - ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Β'. Παραδείγματα αρχαίων Μαρτυρίων-Ναών.

1. Στον Σάλωνα της Δαλματίας οι ανασκαφικές έρευνες έφεραν στο φως αξιόλογα Μαρτύρια του 3ου και 4ου αιώνα. Έτσι π.χ. στο κοιμητήριο Kapljuc ανευρέθηκε -μέσα σε ιδιαίτερο περίβολο, που περιείχε και άλλους μαρτυρικούς τάφους- το μαρτύριο (τάφος) του μάρτυρα Αστερίου. Βρισκόταν μέσα σε μικρή αψίδα, όπως και το μαρτύριο του Αποστ.Πέτρου στο Βατικανό. Αργότερα στα τέλη του 4ου αιώνα, κατασκευάστηκε προ της αψίδας μία βασιλική κυρίως προς τιμή του μάρτυρα Αστερίου (εικ. 3). Παρόμοια μορφή είχε και ένα άλλο μνημείο-Μαρτύριο στο λεγόμενο κοιμητήριο της Μοναστηρίνης.

2. Επίσης, στο κοιμητήριο του Μαρουσινάκ βρέθηκε το Μαρτύριο-ναΰδριο του Αγ. Αναστασίου. Ήταν μικρό, διώροφο και επίμηκες κτίσμα με καμάρα, είχε δε εσωτερική (έγγεγραμμένη) αψίδα στην ανατολική του πλευρά. Μπροστά στην αψίδα (στο υπόγειο) υπήρχε το λείψανο του μάρτυρα, ενώ από επάνω ακριβώς (στο δεύτερο όροφο) ετελείτο Θεία Ευχαριστία σε σταθερή Αγία Τράπεζα. Έχουμε δηλαδή εδώ κρύπτη με το άγιο λείψανο του μάρτυρα Αναστασίου και πάνω από τον μαρτυρικό τάφο Χριστιανικό Θυσιαστήριο-Αγ. Τράπεζα.

3. Στη Θεσσαλονίκη, στον ίδιο ακριβώς τόπο όπου μαρτύρησε ο πολιούχος Άγ. Δημήτριος, ιδρύθηκε αρχικά μικρό μνημείο-οικίσκος, λείψανα του οποίου απεκάλυψαν oι ανασκαφές του Γ. Σωτηρίου. Το κτίσμα μάλιστα αυτό κατασκευάσθηκε από οικοδομικά υλικά ρωμαϊκού λουτρού, του οποίου μόνο την κυκλοτερή αψίδα συμπεριέλαβε αρχικά το Μαρτύριο του Αγ.Δημητρίου. Ως γνωστόν, πάνω από το μαρτύριο-κρύπτη του Μάρτυρα ανοικοδομήθηκε αργότερα (4ος-5ος αι.) μνημειώδης πεντάκλιτη βασιλική προς τιμή του μεγαλομάρτυρα Αγ. Δημητρίου, πολιούχου της συμπρωτεύουσας Θεσ/νίκης (βλέπε εικ. 17-19).

4. Στην Έφεσο επίσης υπήρχε, ήδη από το 2ο αιώνα, ο τάφος του Ευαγγελιστού lωάννου, πάνω από τον οποίο υπήρχε κιβώριο, στηριζόμενο σε τέσσερις κίονες. Με επίκεντρο το μνημείο αυτό κατασκευάσθηκε αργότερα μεγαλόπρεπη Βασιλική επί Μ. Κων/νου, και Βυζαντινός ναός επί Ιουστινιανού, πάντοτε επ' ονόματι του Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου (βλ. εικ.15). Τα Μαρτύρια έγιναν προσφιλές θέμα και στις διακοσμητικές λεγόμενες Τέχνες (Γλυπτική, Ζωγραφική, κεντητά υφάσματα, Μικροτεχνία κ.λπ.). Χαρακτηριστικό είναι π.χ. ύφασμα από την Αίγυπτο, που απεικονίζει αρχαία Μαρτύρια με τη μορφή μικρών, μονόκλιτων διώροφων ναϋδρίων με αμφικλινή στέγη.

5. Στις ρωμαϊκές κατακόμβες -όπου υπήρχαν, μεταξύ άλλων, και πολλοί τάφοι χριστιανών Μαρτύρων των πρώτων αιώνων- ο πάπας Δάμασος Α' (366-384) αναζήτησε και ξεχώρισε τους μαρτυρικούς τάφους, επέδειξε δε ιδιαίτερη μέριμνα γι' αυτούς και την εν γένει αναζωπύρηση της αγάπης και τιμής των πιστών προς τους Μάρτυρες, όπως: α) χάραξη καλλιγράφων επιγραφών επί των τάφων των λαοφιλών Μαρτύρων, β) διακόσμηση και διεύρυνση του προ των μαρτυρικών τάφων χώρου, ώστε να διευκολύνονται oι πιστοί που συγκεντρώνοντο κατά τον εορτασμό της γενεθλίου ημέρας του μάρτυρα.

Χαρακτηριστικό είναι επίσης, ότι μετά τον θρίαμβο της Εκκλησίας (313 εξ.) παρουσιάζεται μια τεράστια "Μαρτυριολογική" οικοδομική δραστηριότητα. Σ' ολόκληρη δηλαδή την Αυτοκρατορία ιδρύονται μεγαλοπρεπα Μαρτύρια, και μάλιστα πάνω στα ήδη προϋπάρχοντα -συνήθως μικρά και ταπεινά- τα οποία μετασχηματίσθηκαν επί το λαμπρότερον, σύμφωνα και με το νέο πνεύμα και τις αυξημένες ανάγκες της Εκκλησίας. Ως γνωστό, τόσο ο Μ. Κωνσταντίνος, όσο και ο Ιουστινιανός, ανέλαβαν ενεργό δράση στην ανοικοδόμηση παλαιών και νέων Μαρτυρίων-Ναών.

6. Το σημαντικότερο βέβαια Μαρτύριο της εποχής του Μ.Κων/νου (και της μητρός του Αγ.Ελένης) είναι εκείνο το "Σωτήριον Μαρτύριον" στον Πανάγιο Τάφο του "Αρχιμάρτυρος" Χριστού. Το Παλλάδιον αυτό Μνημείο του Χριστιανισμου ήταν εύλογο να επηρεάσει αφάνταστα όχι μόνο πολλά Μαρτύρια-Ναούς, αλλά και τη Χριστιανική Ναοδομία γενικότερα. Ήταν ένα κυκλικό οικοδόμημα με χρυσό κουβούκλιο (κιβώριο) πάνω σε κίονες, που περιέκλειε τον Πανάγιο Τάφο του Κυρίου. Με επίκεντρο το κτίσμα αυτό δημιουργήθηκε ένα ευρύτατο οικοδομικό συγκρότημα: πεντάκλιτη βασιλική, δύο αίθρια, προπύλαια κ.λπ. (βλέπε εικ. 11).

7. 'Εξίσου σπουδαίο Μαρτύριο-Νάος της Κωνσταντινείου εποχής είναι των Αγίων Αποστόλων ΚΠόλεως, δεύτερο μεγάλο Παλλάδιο του Χριστιανισμού, αφού στο κέντρο τοποθετήθηκαν οι λάρνακες (κενοτάφια) των Δώδεκα Αποστόλων. Ως γνωστό, το Μνημείο αυτό σε σχήμα έλεύΘερου Στανρού, μέ πέντε τρούλλους -έτυχε ιδιαίτερης προσοχής και λατρείας κυρίως επί της εποχής του Ιουστινιανού, οπότε και ανακατασκευάστηκε σε μεγαλοπρεπέστατο Σταυρικό Μνημείο, το οποίο αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων μεγάλων Μνημείων της Αυτοκρατορίας, όπως π.χ. του ναού του Ιωάννου του θεολόγου στην Έφεσο, του ναού του Αγίου Μάρκου της Βενετίας κ.α. (βλέπε εικ. 14). Δυστυχώς ο Ναός-Μαρτύριο των 12 Αποστόλων καταστράφηκε (εκ θεμελίων!) μετά το 1453, αφού oι Τούρκοι -θέλοντας να εκδικηθούν την πίστη των Χριστιανών- εξαφάνισαν το Μνημείο, μαζί με τα τίμια λείψανα (Λάρνακες) όχι μόνο των Αποστόλων, αλλά και των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, oι οποίοι -κατά παλαιά συνήθεια- ήθελαν να ευρίσκονται και αυτοί πλησίον των Μαρτύρων-Αποστόλων, και μάλιστα "οίκω, Θεού προπάροιθεν" όπως αναφέρεται και σε χριστιανικές επιγραφές. Βλέπε σχετικά Γ.Β. Αντουράκη, Ελληνική Χριστιανική Επιγραφική, Αθήνα 1991, σελ. 68 εξ. Έτσι, και oι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, όπως και oι περισσότεροι ευσεβείς Χριστιανοί, επιθυμούσαν διακαώς να θάπτονται πλησίον των λαοφιλών Μαρτύρων (Αποστόλων, Αγίων, Οσίων), oι οποίοι πάντοτε τους "συντρόφευαν", δηλαδή "εδέοντο υπέρ των ψυχών των". H σωστική και αγιαστική δύναμη των Μαρτυρίων (των τιμίων λειψάνων τους) έγινε προοδευτικά και σταθερά, "κανόνας πίστεως" ή και μέτρον ευλαβείας του πληρώματος της Εκκλησίας.

8. Ήδη από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου έχομε μαρτυρίες ιδρύσεως πολλών και μεγαλοπρεπών Μαρτυρίων-Ναών σε πολλά μέρη της Αυτοκρατορίας, όπως π.χ. α) στην Ιταλία (και μάλιστα στη Ρώμη), β) στη Μ. Ασία (Έφεσο κ.α..), γ) στην Αίγυπτο (Αγ. Μηνά κ.α.), δ) στη Παλαιστίνη, ε) στη Συρία, στ) στη Βόρειο Αφρική, ζ) στην Ελλάδα (περίφημο είναι π.χ. το Μαρτύριο του αγίου Λεωνίδη στον Ιλισσό). Βλέπε εικόνες Μαρτυρίων, στην θέση των οποίων ιδρύθηκαν συνήθως και αξιόλογοι ομώνυμοι ιεροί Ναοί.